Thời xa xưa, người Xơ Đăng ở Kon Tum lấy vỏ cây làm áo, khố, nay còn rất ít người biết làm

Từ thời xa xưa, khi chưa xuất hiện nghề dệt thổ cẩm, người Xơ Đăng ở xã Ngọk Réo (huyện Đăk Hà, tỉnh Kon Tum) phải vào rừng sâu tìm vỏ cây rừng để làm trang phục. Những chiếc khố, áo, váy… làm từ vỏ cây được bà con sử dụng hàng ngày để che thân, giữ ấm, tránh mưa gió. Và đến ngày nay, những bộ trang phục này chỉ được sử dụng vào dịp biểu diễn cồng chiêng, lễ hội trọng đại của thôn, làng.

Nghệ nhân ưu tú Y Der (61 tuổi, ở thôn Kon Sơ Tiu, xã Ngọk Réo) là một trong ít những người còn làm trang phục từ vỏ cây.

Bà Der chia sẻ, ngày xưa đời sống của người Xơ Đăng rất khó khăn, không có vải để may quần áo mỗi khi mùa đông giá lạnh. Để khắc phục những khó khăn và thiếu thốn đó, bà con đã lấy vỏ cây rừng để làm khố, áo, váy. 

Nguyên liệu để làm trang phục đó là chính là cây hmúa và cây gdua (một loại cây rừng-PV). Hai loại cây này mọc nhiều ở rừng sâu, có vỏ vừa đủ độ rộng, dài, dẻo, mềm và bền thích hợp làm tấm khố, váy, áo.

"Để tìm được 1 - 2 cây đủ làm một chiếc áo, tôi đã phải mất một ngày vào tận rừng sâu, mất thêm một ngày để cạo và đập dập vỏ thân cây. Vỏ cây phải được đập dập đều tay, để lộ ra lớp vỏ trắng với phần xơ dày dặn, quyện chặt vào nhau. Sau đó, người làm phải mang đi ngâm giặt và phơi khô nhiều lần. Những tấm vỏ cây này mới được đem khâu nối lại với nhau bằng dây cây Jrông, tạo thành trang phục khá thô sơ nhưng lại rất chắc chắn. 

Từ việc vào rừng lột vỏ cây đến công đoạn bóc vỏ, đập dập và khâu áo là cả một quá trình gửi gắm tâm tư của người làm đến với chiếc áo, váy, điều mà người Xơ Đăng chúng tôi xem như niềm tự hào dân tộc mình", bà Der chia sẻ.

Theo bà Der, thông thường áo được may theo kiểu dáng cổ tròn, không có tay. Toàn bộ chiếc áo chỉ có hai đường khâu kín đáo ở hai bên nách, mặt trong rất láng vì được mài nhẵn, còn mặt ngoài sần sùi hơn. Trung bình bà sẽ phải mất khoảng 2 -3 ngày để hoàn thiện một chiếc áo, khố, váy.

"Hiện tôi còn giữ 10 bộ trang phục vỏ cây của cha mẹ để lại. Hiện trang phục này không được sử dụng thường xuyên, chỉ dùng trong các lễ đâm trâu, mừng lúa mới hoặc lễ hội cồng chiêng - múa xoang", bà Der nói thêm.

Theo nghệ nhân ưu tú A Nian (75 tuổi, ở thôn Kon Sơ Tiu, xã Ngọk Réo), trong mỗi lễ hội của thôn hoặc xã tổ chức thường có người mặc trang phục làm từ vỏ cây. Điểm đặc biệt họ mặc trang phục này sẽ đeo thêm chiếc mặt nạ đẽo từ tấm gỗ. Mặt nạ được điêu khắc thành hình thù kỳ dị hoặc hài hước. Mỗi lễ hội sẽ có những loại mặt nạ khác nhau. Nhiều bộ phận như mắt, mũi, miệng, trán, cằm hay râu được cách điệu với đường nét hết sức hoang sơ.

"Việc các thế hệ như tôi gìn giữ và lưu truyền cách làm những bộ trang phục từ vỏ cây rừng là đang góp phần lưu giữ nét đẹp văn hóa dân tộc Xơ Đăng thời xưa. Tuy nhiên, thế hệ trẻ bây giờ không còn ai mặn mà và biết cách làm nữa. Nhiều năm qua, tôi cũng như bà Y Der đã tích cực hướng dẫn một số thanh niên trong thôn cách làm trang phục vỏ cây với mong muốn lưu giữ giá trị văn hóa tốt đẹp của ông cha, để con cháu trong tương lai biết đến trang phục độc đáo của dân tộc", ông Nian bộc bạch.

Ông A Lũy, Phó Chủ tịch UBND xã Ngọk Réo cho biết, đối với người dân tộc thiểu số của xã, trang phục bằng vỏ cây chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, phản ánh quá trình phát triển của cộng đồng qua mỗi thời kỳ. Trang phục từ cỏ cây cũng là sự giao hòa, gần gũi giữa con người với vạn vật, thiên nhiên.

"Trong tiềm thức những thế hệ đi trước như bà Y Der hay ông A Nian vẫn luôn đau đáu việc bảo tồn và trao truyền nét văn hóa của cha ông cho thế hệ trẻ người Xơ Đăng", ông Lũy nói thêm.