Người truyền nghề làm khèn Mông trên đỉnh Pú Súa

Người góp phần "giữ lửa" cho tiếng khèn Mông vang mãi

Trong câu chuyện với chúng tôi, nghệ nhân Hậu Phái Sếnh chia sẻ: "Tiếng khèn gắn liền với đời sống, văn hóa của dân tộc Mông. Những người cao niên như chúng tôi, trước đây ai cũng biết làm khèn Mông. Ai giỏi, làm khèn đẹp, tiếng khèn vang xa thì được rất nhiều cô gái Mông trong vùng thầm thương, trộm nhớ. Ngày trước, bố tôi là người làm khèn nổi tiếng vùng này, tôi may mắn được bố truyền dạy cho cách làm khèn".

Ông Sếnh cho biết thêm, hiện nay nhiều người Mông ở vùng nông thôn Tây Bắc này không biết làm khèn Mông. Để cho nghề làm khèn không bị mai một, ông Sếnh quyết định mở các lớp học làm khèn Mông cho thanh niên trong vùng. "Mình không dạy cho thanh niên là có lỗi với các bậc tiền nhân. Con cháu mình sau này sẽ không biết cách để làm khèn, chỉ ra chợ mua. Như thế rất uổng phí và sẽ làm mai một nét văn hóa đặc sắc của dân tộc Mông" ông Sếnh cho biết thêm.

 Lớp học làm khèn của ông Sếnh cũng rất đặc biệt, diễn ra trên một bãi đất trống. Học viên không phân biệt tuổi tác, có đủ mọi lứa tuổi từ những cậu bé tuổi 15 cho đến các bậc trung niên ngoài 50 tuổi. Lớp học đông vui, nhộn nhịp tràn đầy tiếng nói cười, xen lẫn tiếng đe, tiếng búa tán lá đồng (để chế tạo một trong những bộ phận quan trọng tạo nên âm thanh cho cây khèn). 

Một số học viên lại đang tập trung tập thổi những bài khèn "vỡ lòng" đầu tiên. Chế tác khèn vô cùng độc đáo, không có quy chuẩn chung, tất cả đều phụ thuộc vào kinh nghiệm, sự khéo léo, tỉ mỉ của người tạo ra nó. Do đó, tất cả những người thợ chế tác khèn Mông đều là những người sử dụng thành thạo, biết thổi, biết múa khèn và có kinh nghiệm, trình độ thẩm âm nhất định.

Học thổi khèn, múa khèn đã khó, học chế tác khèn còn khó hơn nhiều lần. Ðể chế tác ra một cây khèn cần rất nhiều công đoạn. Từ chọn vật liệu để làm ống khèn, bầu khèn, lá lam đồng (lưỡi gà). Công đoạn đầu tiên là nấu đồng, rèn lưỡi lam có độ mỏng vừa đủ để phát ra độ rung ngân tốt; bầu khèn thường được làm bằng gỗ pơ mu; 6 ống khèn được làm từ cây trúc được luộc, uốn, phơi, khoan lỗ đúng âm, đúng khoảng cách. 6 ống khèn có độ dài, ngắn khác nhau, trên mỗi ống khèn đều có một lỗ nhỏ được gắn lưỡi gà. 6 ống khèn được cắm xuyên qua bầu khèn và được cố định lại bằng các đai khèn, khi thổi âm thanh trầm hay bổng tùy thuộc vào độ dài ngắn của ống trúc. Âm thanh cây khèn có hay, có chuẩn hay không đều phụ thuộc vào kinh nghiệm thẩm âm của người tạo ra nó.

Truyền nghề làm khèn Mông cho đời sau để không có lỗi với tiền nhân

Ngay từ khi còn nhỏ cậu bé Hậu Phái Sếnh thường được nghe cha mình thổi những điệu khèn Mông. "Với niềm đam mê, yêu thích nhạc cụ của dân tộc mình tôi đã hăng say tập luyện và thành thục các điệu múa khèn từ khi mới đôi mươi, đến nay đã ngoài 70 tuổi. 

Nhà nước rất quan tâm đến bản sắc dân tộc của người Mông, hỗ trợ mở lớp tại bản Pú Súa để tôi truyền dạy lại cho thế hệ trẻ. Tôi sẽ cố gắng hết sức để truyền dạy kỹ thuật thổi khèn, múa khèn và chế tác khèn Mông cho thế hệ trẻ, đặc biệt là 18 học viên của lớp học. Ðể không bị mai một văn hóa dân tộc người Mông" - nghệ nhân Hậu Phái Sếnh tâm sự.

Khi tiếng khèn vang lên cũng là lúc các học viên ở bản Pú Súa tập trung về gia đình nghệ nhân Hậu Phái Sếnh để được ông truyền dạy cách chế tác khèn Mông và các điệu múa khèn. Lớp dạy chế tác khèn Mông tại bản Pú Súa được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bảo tàng tỉnh hỗ trợ kinh phí mở lớp. Lớp không chỉ học vào thứ 7, chủ nhật hàng tuần mà bất kể khi nào nghệ nhân và các học viên có thời gian rảnh rỗi, những lúc công việc lao động sản xuất đã xong, hay những đêm trăng tròn.

Có thể nói cây khèn là một trong những vật dụng song hành trong suốt cuộc đời của người Mông. Cây khèn là linh hồn của văn hóa dân tộc Mông. Tùy vào từng hoàn cảnh mà thổi, múa các bài khèn khác nhau. Ðối với các bài khèn vui chơi thì động tác nhảy, múa mãnh liệt, phóng khoáng và khó hơn, như: Lăn nghiêng, lăn ngửa, đá gà, đá ngựa, nhảy ngồi xổm, tay nọ vỗ vào chân kia, tay kia vỗ vào chân nọ, tiếng vỗ phải kêu mà tiếng khèn vẫn không dứt. Các bài khèn tiêu biểu như: Tiếng khèn xuống chợ, Tiếng khèn gọi bạn, Xuân vùng cao… thường thổi vào dịp tết, đám cưới. Ðối với các bài khèn trong việc cúng, việc tang thường có âm điệu bi ai…

Ngày nay, sự phát triển của khoa học công nghệ, cùng với sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc dẫn đến một bộ phận giới trẻ không còn đam mê, hứng thú với nhạc cụ dân tộc. Trong đó, có cây khèn của dân tộc Mông tại Pú Súa. Hiện nay, hầu như người trẻ trong bản không biết làm khèn, thổi khèn, một số ít biết thổi nhưng không biết làm. Băn khoăn về điều này, ông Hờ A Thể, bản Pú Súa chia sẻ: Tôi năm nay đã 50 tuổi rồi nhưng vẫn tham gia học lớp làm khèn của thầy Sếnh để làm gương, động lực cho con cháu noi theo. Qua đó, góp phần giữ gìn truyền thống văn hóa của dân tộc.

Với mong muốn con cháu, thế hệ trẻ hiểu được ý nghĩa và giá trị sâu sắc của khèn trong đời sống tinh thần của người Mông, nghệ nhân Hậu Phái Sếnh ngày ngày vẫn đang nỗ lực truyền dạy cách làm và sử dụng khèn cho con cháu, cho những người yêu thích, đam mê với khèn nhằm giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa dân tộc của người Mông.

Chúng tôi rời Pú Súa mà tiếng khèn vẫn âm vang. Hi vọng với những nỗ lực của những người như nghệ nhân Hậu Phái Sếnh, thông qua các lớp học chế tác khèn Mông, tiếng khèn Mông không chỉ réo rắt trên đỉnh Pú Súa mà còn vang xa hơn nữa.