Kiến trúc hiếm thấy tại đền thờ người đứng đầu Tứ Bất Tử Việt Nam
Toạ lạc trên đồi Và thuộc thôn Vân Gia (Thị xã Sơn Tây, Thành phố Hà Nội), đền Và là một địa điểm tín ngưỡng linh thiêng và cũng là một danh thắng được nhiều du khách trong và nước ngoài biết tới. Nơi đây thờ Đệ Nhất Phúc Thần Tản Viên, vị thần đứng đầu trong Tứ Bất Tử của tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
Theo thuyết phong thủy, khu đồi Và có hình dáng con rùa đang bơi về phía mặt trời mọc. Khuôn viên của đền rộng khoảng 2.000m², được bao quanh bằng tường đá ong cao hơn 2m và 247 cây lim xanh cổ thụ.
Theo tấm văn bia dựng vào năm Tự Đức thứ 36 (1883) tại đền thì đền Và đã có từ thời Việt Nam đang thuộc ách đô hộ của nhà Đường. Đền Và xây theo hướng Bắc - Nam, cửa đền có tam quan rộng, mái lợp ngói cổ, trên đỉnh đắp nổi hình lưỡng long triều nguyệt. Nghi môn - cổng chính của đền, hướng về núi Tản Viên (ở huyện Ba Vì) gồm ba gian dựng trên nền cao. Nghi môn có ba hàng cột gỗ đặt trên tảng kê bằng đá ong. Liền sát nghi môn, đăng đối hai bên theo chiều dọc là gác chuông và gác trống có kiến trúc tương tự nhau với kiểu chồng diêm 8 mái phỏng theo gác trống, gác chuông chùa Thầy và có dáng dấp của Khuê Văn Các trong Quốc Tử Giám. Mặt hướng vào sân đền được trang trí theo chủ đề ngũ phúc bằng hình năm con dơi xoè cánh ôm lấy cửa sổ tròn.
Đại diện BQL đền Và cho biết, đền Và được thiết kế “nội công, ngoại quốc”, vì vậy đền Và là nơi thờ chính. Đền Thuợng, đền Hạ, đền Trung vẫn là thờ vọng. Đền Và bên trong cùng là thờ Tam vị Tản Viên Sơn và Mậu Mẹ, sau đó đến Ban công đồng, Ban tứ trụ triều đình và các quan. Ngoài cùng là các vị quan văn, quan võ cùng các quan khác. Nó mang ý nghĩa thể hiện như một đất nước thời xưa. Chỉ duy nhất ở đền Và là thể hiện điều này qua kiến trúc “nội công, ngoại quốc”.
Trong đền Và có rất nhiều văn bia là câu đối, hoành phi… Đặc biệt trong Cấm cung có 4 chữ “Thuợng Đẳng Tối Linh” nghĩa là Tản Viên Sơn Thánh được thờ phụng ở đây và đứng đầu trong Tứ Bất Tử.
Nhà tiền tế hình chữ “nhất”, kiến trúc theo lối 5 gian 2 chái chồng rường, giá chiêng; hệ thống cột cái, cột quân bào nhẵn kiểu “thượng thu hạ thách” đặt lên tảng kê chân cột bằng đá. Trên cột là một hệ thống câu đối cổ được chạm khắc tinh xảo. Bức hoành phi chính giữa, sơn son thiếp vàng có ghi bốn chữ đại tự “Nam Thiên Thánh Tổ”, nghĩa là Trời Nam chỉ có một ngôi đền như thế này.
Cho đến nay, nhà tiền tế đã trải qua 3 lần tu sửa lớn: tu tạo năm 1829 (Minh Mạng thứ 10), đại tạo năm 1902 (Thành Thái thứ 14) và lại tu tạo năm 1932 (Bảo Đại thứ 7).
Hình lưỡng long chầu nguyệt trên mái ngói cổ.
Theo thống kê, đền Và đang lưu giữ 5 bản thần tích “Tản Viên Sơn Thánh”; 18 đạo “sắc phong” của các đời vua, trong đó, có 17 bản chính có dấu ấn; 47 đôi câu đối được chạm khắc, viết trên vách cột, trên gỗ và 18 bức hoành phi viết trên gỗ hoặc đá. Nơi đây còn có 2 bia đá, 3 chuông đồng, 4 tấm biển gỗ.
Hằng năm, đền Và mở hội mùa Xuân vào ngày rằm tháng Giêng (từ 13 đến 15 âm lịch) và hội mùa Thu vào ngày rằm tháng chín (từ 14 đến 15 âm lịch).
Du khách trẩy hội về đền Và rất đông. Chị Nguyễn Mai Anh (Tỉnh Vĩnh Phúc) chia sẻ: “Đến đền Và hành lễ tôi có cảm giác an nhiên, thư thái bởi không khí trong lành, linh thiêng, yên bình”.
