Áp dụng bộ quy chuẩn về cứu hộ động vật trong các chuyên án liên quan

Bà Hoàng Bích Thủy và các cộng sự đã theo sát từng diễn tiến của vụ việc giải cứu 24 cá thể hổ và 4 cá thể tê tê vừa qua ở Nghệ An, buồn tiếc cho 8 cá thể hổ đã chết và lo lắng cho sức khỏe của các cá thể hổ còn sống sau các "cuộc giải cứu lịch sử".

Tổ chức WCS đã tham gia công tác cứu hộ ở rất nhiều nơi khác. Tại Việt Nam, họ cũng là đơn vị tập huấn cho không ít cán bộ tại các cơ quan thực thi pháp luật tham gia phá án về động vật hoang dã. 

WCS đề xuất áp dụng bộ quy chuẩn trong cứu hộ động vật hoang dã trong các chuyên án mà có "tang vật" là động vật hoang dã, động vật nguy cấp, quý, hiếm. WCS Việt Nam đã và sẽ còn tổ chức tập huấn cho không ít cán bộ thực thi pháp luật tuyến đầu của chúng ta về chủ đề trên.

Ranh giới giữa thuốc gây mê và …"liều thuốc tử" rất mong manh

Hiện nay 8/17 con hổ được giải cứu ở Nghệ An đã chết, các cá thể còn lại cũng rất yếu. Với tư cách là người làm bảo tồn, lại đang là Giám đốc WCS Việt Nam, bà có những trải nghiệm, hiểu biết nào về việc động vật bị chết trong cứu hộ ở Việt Nam?

Bà Hoàng Bích Thủy: Mặc dù pháp luật quy định việc xử lý mẫu vật, tang vật, của các vụ án là các loài động vật rừng nguy cấp, quý hiếm còn sống: cần tránh rủi ro để tang vật bị chết; tuy nhiên, trên thực tế việc cứu hộ động vật hoang dã tiềm ẩn nhiều rủi ro cho sức khỏe của con vật. 

Chúng có thể gặp phải các chấn thương, suy kiệt sức khỏe (do căng thẳng, điều kiện thời tiết không thuận lợi, vận chuyển qua một quãng đường dài, cơ sở vật chất tại nơi giữ tang vật không phù hợp với loài, hoặc thay đổi môi trường sống và thức ăn, hay do các lý do khác). 

Trong nhiều trường hợp, con vật có thể mắc các bệnh mạn tính trong quá trình nuôi nhốt, nên bản thân chúng không đủ sức khỏe để trải qua một loạt các hoạt động nghiệp vụ như gây mê, bắt giữ, và vận chuyển về nơi giữ tang vật.

Khó khăn trong việc đánh giá thể trạng của con vật sẽ ảnh hưởng lớn đến kết quả của các hoạt động chuyên môn. Một trong những lưu ý ở đây là công tác gây mê và vận chuyển con vật ra khỏi hiện trường. 

Liều lượng của thuốc gây mê phải được tính toán cẩn thận dựa trên cân nặng và mức độ căng thẳng thực tế của con vật tại thời điểm gây mê, tùy thuộc vào từng loại thuốc, đôi khi ranh giới giữa liều mê và "liều tử" (làm con vật chết) là rất mong manh.

Thêm vào đó, việc kiểm tra và duy trì sự ổn định cơ thể trong quá trình gây mê là hết sức cần thiết. Các thay đổi không mong muốn về tư thế, nhiệt độ môi trường, hay các tác động và kích thích của ngoại cảnh đều ảnh hưởng đến con vật. 

Lấy ví dụ, một số trường hợp khi con vật đang mê, nếu vận chuyển con vật theo chiều đứng thì có khả năng lưỡi của con vật bị tụt vào trong và vô tình che lấp đường thở dẫn đến tử vong. Hay vận chuyển con vật đang mê trong điều kiện thời tiết nắng, nóng sẽ khiến thân nhiệt tăng cao và dẫn đến các hệ quả không mong muốn.

Thu thập mẫu bệnh phẩm từ các cá thể hổ đã chết và còn sống

Theo bà, 8 con hổ đã chết hiện nay, chúng ta có thể tìm ra nguyên nhân thật sự khiến chúng chết và chết ở thời điểm nào thông qua phương pháp nào? Nếu được tham gia vào quá trình khám nghiệm này, bà và WCS sẽ làm gì?

Bà Hoàng Bích Thủy: Thông thường, thông qua việc mổ khám các cá thể động vật hoang dã đã chết để kiểm tra các tổn thương bên ngoài cũng như tại các cơ quan nội tạng, các bác sỹ thú y có thể xác định được nguyên nhân chính và các yếu tố góp phần dẫn đến tử vong của các cá thể động vật (cụ thể ở đây là hổ) này. 

Tuy nhiên, để có thể thực hiện được việc mổ khám, xác động vật chết cần phải được bảo quản ở điều kiện thích hợp tránh xác hổ bị phân hủy và làm mất đi các dấu vết. Thời gian chết của động vật sẽ khó xác định hơn, tuy nhiên các điều tra viên sẽ có thể căn cứ trên các dấu hiệu thực tế, tốc độ phân hủy để ước tính.

Như đã đề cập ở trên, cứu hộ động vật hoang dã tiềm ẩn nhiều rủi ro cho sức khỏe của con vật, phòng Cảnh sát môi trường - Công an tỉnh Nghệ An và các đơn vị phối hợp đã rất nỗ lực tiến hành triệt phá khu nuôi nhốt hổ trái phép này. Nhiệm vụ này có ý nghĩa quan trọng trong công tác đấu tranh phòng, chống tình trạng buôn bán trái pháp luật động vật hoang dã tại Việt Nam.

Nhiệm vụ cấp thiết tại thời điểm này là các cơ quan chức năng phối hợp cùng các đơn vị chuyên môn và các chuyên gia để gấp rút xây dựng kế hoạch và hành động cụ thể, kịp thời nhằm bảo vệ sức khỏe cho các cá thể hổ còn sống. 

Nếu được tham gia vào những nỗ lực này, WCS đề xuất việc tiến hành thu thập các mẫu bệnh phẩm trên các cá thể hổ đã chết cũng như còn sống để tiến hành các xét nghiệm sàng lọc phát hiện các tác nhân gây bệnh. 

Các kết quả này không chỉ giúp xây dựng cơ sở dữ liệu về các mầm bệnh đang lưu hành trong quần thể hổ tại Việt Nam, mà còn giúp đánh giá các rủi lo lây truyền bệnh từ loài động vật này sang cho con người trong quá trình bắt giữ, vận chuyển, nuôi nhốt và chăm sóc chúng.

Theo dõi sức khỏe động vật trong suốt quá trình phá án, cứu hộ

Dù thế nào thì đây cũng là một bài học đáng nhớ cho các nỗ lực (dù tử tế) của chúng ta trong cứu hộ động vật hoang dã. Chúng ta cần cảm thông, chia sẻ với lực lượng thực thi điều tra, cứu hộ, để sát cánh cùng họ tiếp tục thực hiện công việc cần phải làm này. Tuy nhiên, cần nhận ra bài học ở đây để tránh các hậu quả về sau. Theo bà, một cuộc phá án, cứu hộ thú dữ tiêu chuẩn cần những điều gì? Làm sao để những điều đáng tiếc như kể trên không xảy ra?

Bà Hoàng Bích Thủy: Mỗi vụ việc sẽ có đặc thù khác nhau, điều kiện hỗ trợ hoạt động phá án khác nhau, WCS không thể đánh giá tiêu chuẩn cuộc cứu hộ ĐVHD của lực lượng chức năng. Đối với WCS, đây là một bài học cho tất cả các cơ quan quản lý, thực thi hay các tổ chức trong lĩnh vực bảo tồn ĐVHD. 

Chúng ta tích cực đấu tranh chống lại các hành vi xâm hại đến ĐVHD nhưng lại chưa đảm bảo được các điều kiện tốt nhất để cứu hộ chúng. Để hạn chế những rủi ro không đáng có trong các cuộc "giải cứu ĐVHD" trong tương lại, chúng ta phải nhìn nhận các vấn đề sau:

Thứ nhất, cơ sở vật chất, nhân lực làm công tác cứu hộ chưa được quan tâm đầu tư. Thực tế hiện nay số lượng các trung tâm cứu hộ tại Việt Nam không nhiều, cơ sở vật chất chưa đảm bảo, kinh phí hạn chế nên không thể tiếp nhận tất cả các cá thể động vật đặc biệt đối với các loài mất bản năng tự nhiên, không có khả năng tái thả (như hổ sinh ra từ "hầm nuôi nhốt" và lớn lên ở đó cho đến lúc cứu hộ).

Thứ hai, vấn đề đến sức khỏe của động vật chưa được chú trọng trong các vụ bắt giữ ĐVHD. Cần thiết phải theo dõi sức khỏe động vật trong suốt quá trình bắt giữ, bàn giao cho các cơ sở nuôi dưỡng để phòng tránh rủi ro khi thay đổi môi trường sống của chúng; xây dựng hướng dẫn và quy trình cụ thể, rõ ràng đối với việc cứu hộ từng loài để hiểu rõ hơn về phương pháp bắt giữ, phương tiện, thời điểm vận chuyển phù hợp. 

Đánh giá các rủi ro có thể gặp phải và phương án dự phòng. Hướng dẫn, quy trình này cần được chia sẻ cho các cơ quan thực thi tuyến đầu trực tiếp đấu tranh, bắt giữ với sự hỗ trợ kịp thời và phối hợp chặt chẽ của các cơ quan chuyên môn về sức khỏe động vật hoang dã.

Bên cạnh việc khẩn trương tiến hành triệt phá đường dây tội phạm nuôi nhốt trái phép động vật hoang dã, mục tiêu của việc phá án còn là giải cứu các cá thể đang bị nuôi nhốt ở đó. 

Mặc dù tính chất của chuyên án là tuyệt đối bí mật, nhưng sự tin tưởng, trao đổi, phối hợp chặt chẽ giữa lực lượng thực thi và các đơn vị cứu hộ, thậm chí các chuyên gia trong lĩnh vực thú y để xây dựng phương án cứu hộ tốt nhất nên được tiến hành trước khi bắt giữ. 

Việc lựa chọn các đơn vị, chuyên gia cứu hộ cứu hộ có chuyên môn, kinh nghiệm chăm sóc các loài bắt giữ mang tính đặc thù; có phương án huy động và sử dụng kinh phí cụ thể để duy trì chăm sóc động vật cũng cần được cân nhắc sớm.